مطالبی در مورد خوراک دام/پنبه دانه

●مقدمه
با توجه به روند فزاینده افزایش جمعیت ، منابع محدود و فقر و گرسنگی پنهان لازم است برنامه اقتصادی همه جانبه ای در بخش كشاورزی و زیر مجموعه آن دامپروری تدوین گردد. پرورش دام وطیور یكی از مواردی است كه با بهینه سازی زمان و سرمایه ما را به اهداف اقتصادی می رساند. بدین لحاظ نیاز به مدیریت چنین واحدهایی است تا با تاكید بر اصلاح نژاد دام وطیور جهت بالارفتن راندمان تولیدبهترین شرایط محیطی را فراهم نمایند. از این لحاظ كه غذا در پرورش دام و طیور بیشترین هزینه را دارد مساله عمده و اساسی است. پنبه دانه می تواند امروزه به دلیل كیفیت مناسب و اقتصادی سهم بسزایی در جیره نشخواركنندگان داشته باشد و در جیره طیوربه صورت كنترل شده مورد استفاده قرارگیرد.كیفیت اسیدهای آمینه پروتئین های حیوانی نسبت به گیاهی ارجحیت دارد اما این پروتئین ها هزینه بالای دارند بنابراین لازم است از پروتئین های نباتی استفاده شود . بر این اساس در این مقاله سعی شده است كه اهمیت این ماده غذایی را از لحاظ تركیبات آن بیان شود . به طور كلی می توان گفت كه تركیبات حاصل از پنبه دانه یك ماده غذایی بهداشتی و اقتصادی است و به لحاظ تركیبات شیمیایی مناسب می تواند در جیره دام و طیور نقش مهمی ایفا كند.
●گیاه پنبه :
۱- پیشینه :
پیشینه كشت پنبه به منظور تهیه پارچه و لباس به ۵۰۰ سال قبل می رسد . فرودوت تاریخ نویس یونانی از این محصول به نام درخت یَشم در هندوستان نام برده است. برخی مبدا كشف پنبه را آسیا و گروهی افریقا می دانند. كشت پنبه در ایران پیشینه ای دراز دارد و در تذكره ها وكتاب های كهن ازكشت این محصول در ایران یاد شده است . ماركوپولو نیز در سفرنامه خود از كشت پنبه در ایران نام برده است . بذر الیاف متوسط كنونی در زمان قاجاریه توسط یك كشیش آمریكایی به ایران آورده شده است و قبل از آن ( ورود الیاف متوسط كنونی ) كشت نوعی پنبه بومی با الیاف كوتاه معمول بود كه بیشتر مصرف داخلی داشت.
۲- طبقه بندی گیاهی :
پنبه گیاهی است گل دار ، دولپه ای از خانواده malvaceae و از جنس gossypium و ریشه آن عمودی است .ارتفاع بوته در تمام رقم ها گوناگون از ۶-۵/۲ سانتیمتر متفاوت است . در آب و هوای معتدل گیاهی است یك ساله ولی در برخی نقاط اگر با زمستان و یخبندان همراه نباشد طول عمر گیاه به چند سال هم می رسد . از نظر گیاهشناسی پنبه به دو گروه بزرگ تقسیم می شود:
● پنبه آسیایی شامل گونه های :
G.arboteum و G.herbaceum
● پنبه امریكایی شامل گونه های :
G.religiusum و G. hirsitum و G.harbadense
۳- تركیبات و كاربرد آن :
پنبه از دو قسمت تارهای سپید رنگ و دانه تشكیل شده است . ویژگی تارهای پنبه این است كه قابلیت ریسیده شدن و پس از آن بافت پذیری دارد. این ویژگی ها از همان زمان های دور در بهره گیری از این گیاه بوده است .
پنبه از نظر اندازه تارها به سه دسته تقسیم می شوند:
۱- تار كوتاه درازای كمتر از ۲۵ میلیمتر
۲- تار متوسط درازای ۳۲-۲۵ میلیمتر
۳- تار بلند درازای بیش از ۳۲ میلیمتر
●از تارهای پنبه در كارخانه های ریسندگی ، نخ تهیه می كنند. پس از تهیه نخ ، انواع پارچه بافت می شود . دانه پنبه از سه قسمت تشكیل شده است :
۱ـ لینتر یا كركهای كه سطح دانه را می پوشانند و ۱۹-۲ % وزن دانه را در رقم های گوناگون تشكیل می دهد و از آن نخ ، كاغذ ، پلاستیك ، فیلم ، نمد ، موكت و وسایل بهداشتی تهیه می شود.
۲ـ پوسته كه مغز را می پوشاند و ۴۵-۴۰ % وزن دانه را تشكیل می دهد و به رنگ قهوه ای تیره تا سیاه دیده می شود . از پوست دانه خوراك دام ، ۳ـ مغز پنبه دانه كه به رنگ سفید روشن است و از روغن و پروتئین تشكیل شده است و ۵۵-۵۰ % وزن دانه را تشكیل می دهد . از مغز دانه روغن خوراكی ، صابون ، گلیسیرین و از تفاله آن كود و خوراك دام تهیه می شود. با تولید هر ۱۰۰ كیلوگرم الیاف پنبه ف حدود ۱۶۰ كیلوگرم دانه پنبه از گیاه پنبه تولید می شود.
هرچند نزدیك به ۵۰۰۰ سال پنبه را به دلیل استفاده از الیاف آن می كاشته اند ، ولی مصرف دانه آن برای تامین مواد غذایی از قرن نوزدهم رایج شده است . در زمان های قدیم هندی ها و چینی ها روش تهیه روغن از پنبه را ابداع كرده اند و آن را به عنوان سوخت چراغ به كار می بردندو كنجاله آن را به دام میدادند . تولید روغن از پنبه بار اول در سال ۱۷۶۷ در امریكا انجام شد و نیمه اول قرن نوزدهم در اروپا كارخانه های روغن كشی آغاز به كار كردند . اولین كارخانه روغن كشی در ایران از سال ۱۳۱۷ تاسیس شد .
۴- ارقام :
انواع گونه های پنبه كه در ایران كشت می شوند عبارتند از :
۱ـ رقم ساحل كه تنها در مازندران و گرگان و گنبد كاشته می شود.
۲ـ رقم ورامین كه به جز مازندران ، فارس ، گرگان ، و گنبد در سایر مناطق نیز كشت می شود.
۳ـ رقم بومی كه در استانهای خراسان ، فارس ، سمنان ، كرمان ، اصفهان ، یزد و مركزی كاشته می شود.
در ایران در دشت گنبد و گرگان بهترین نوع پنبه كاشته می شود.
●جایگاه پنبه دانه در طبقه بندی خوراك :
خوراكهای مورد نیاز در تغذیه طیور از موادی مغذی تشكیل شده كه پس از جذب و ورود به خون هر یك به طریقی در اعمال حیاتی بدن حیوان نقش ایفا می كنند .مواد مغذی به طور كلی شامل كربوهیدراتها و چربیها ، پروتئین ها ، مواد معدنی ، ویتامین ها ، آب و تركیبات اضافی می باشند. پروتئین ها از واحدهایی بنام اسید آمینه تشكیل شده اند و حدود ۲۰ درصد وزن یك مرغ و ۵/۱۲ درصد وزن تخم مرغ از آنها تركیب یافته است. بعضی اسیدهای آمینه به واسطه انتقال گروه آمینی ازاسیدهای آمینه دیگر بوجود می آیند . ولی تعدادی تحت عنوان اسیدهای آمینه ضروری به اندازه كافی در بدن حیوان ساخته نمی شوند این دسته اسیدهای آمینه عبارتنداز : آرژنین ، متیونین ، لوسین ، ایزولوسین ، گلوتامین ، هستیدین ، فنیل آلانین ، لیزین ، تریپتوفان ، تره ئونین و والین . در تعادل جیره بیشتر به پنج اسید آمینه آرژنین ، تریپتوفان ، لیزین ، متیونین ، و سیستین را ملاك قرار می دهند .
●اصولا پروتئین ها شامل : دو منبع گیاهی و حیوانی است كه بسته به خصوصیات ذكر شده می توان به نسبت از تركیب آنها استفاده نمود . معمولا فرآورده های با منشا حیوانی توازن اسید آمینه بهتری دارند و قادرند مواد معدنی ضروری و ویتامین ها را تامین كنند. در حال حاضر در تهیه خوراك طیور استفاده از مكملهای پروتئینی حیوانی كمتر از سابق است . از جمله مهمترین منابع پروتئینی حیوانی می توان از پودر ماهی ، پودر گوشت ، پودر خون ، پودر شیر ، پودر گوشت استخوان دار پودر پر ، پودر كشك ، اب پنیر خشك شده ، باقی مانده كشتارگاههای طیور و مواد محلول ماهی را نام برد. امروزه با توجه به مشكلات تهیه مواد غذای سرشار از پروتئین از منابع حیوانی سعی شده ازمكملهای پروتئینی نباتی كه بیشتر فرآورده های فرعی كنجاله دانه های روغنی هستند این مساله را حل نمایند پروتئین های نباتی از لحاظ توازن اسیدهای آمینه ، منابع فقیرتری هستند از جمله مهمترین منابع پروتئین های نباتی می توان به غلات تقطیر شده خشك ، كنجاله سویا ، كنجاله پنبه دانه ، كنجاله بذرك ، كنجاله كلزا ، كنجاله گلرنگ كنجاله كنجد ، دانه باقلا و .... اشاره نمود. از میان آن دسته پروتئین های نباتی كه به طور معمول در مناطقی كه كشت پنبه صورت می گیرد، استفاده می شوند كنجاله پنبه دانه اهمیت بیشتری از نظر اسید آمینه لیزین دارد. ولی در مجموع دركاربرد پروتئین های نباتی باید میزان و نوع اسیدهای آمینه و نیز مواد سمی موجود در آن برآورده شود. تازمانی كه از هر مكمل جدید تاریخچه مصرف مناسبی در دسترس نیست قبل از استفاده در جیره می بایست به دقت مورد بررسی قرارگیرد.
●فرآورده های پنیه دانه:
۱- خوراك تخم پنبه cottonseed feed
نوعی خوراك دام و طیور مركب از كنجاله پنبه دانه( پس از استخراج قسمت عمده روغن از دانه های روغنی ، تفاله باقیمانده كنجاله خوانده می شود برای تغذیه دام استفاده می شود) و پوست پنبه دانه . این خوراك كمتر از ۳۶% پروتئین خام دارد ، ولی میزان پروتئین خام آن نباید از ۲۲% كمتر باشد .
۲- آرد پنبه دانه cottonseed flour
نوعی فرآورده غذایی كه از تخم پنبه پاك شده از الیاف و پوست كنده ( بدون لینتر ) بدست می آید .تخم پنبه به طور نازك غلتك زده می شود و برای مدت ۵/۱ ساعت در ۲۲۵ درجه فارنهایت پخته می شود . با این عمل حالت پلاستیكی پیدا می كند و خارج كردن روغن از آن آسانتر می شود . كنجاله پرس شده سرد می شود و آن را قبل از آرد كردن با آسیاب چكشی به مدت ۳۰ روز ذخیره می كنند ، سپس آرد از یك الك شماره ۲۰۰ عبور داده می شود . این فرآورده رنگ روشن ، مزه آجیلی دارد و حاوی ۵/۵۷ % پروتئین خام می باشد.
۳- پوست پنبه دانه cottonseed hull
پوسته خارجی تخم پنبه مد نظر است .۲۸% پنبه دانه پس از فرآوری ،پوست دانه تشكیل می دهد. بخشی از پس مانده حاصل از روغن كشی از تخم پنبه است،كه از آن در تغذیه دام استفاده می شود . قابلیت هضم پروتئین پوسته بسیار ناچیز و مجموع مواد غذایی آن ۷/۴۳ % است . این خوراك را باخوراك های غنی از پروتئین مثل كنجاله پنبه دانه به دام ها تغذیه می كنند .
۴- كنجاله تخم پنبه cottonseed meal
جهت تعیین میزان هر ماده غذایی در جیره دام و طیور می بایست به این نكات توجه داشت كه :
۱- ماده غذایی اقتصادی و بهداشتی باشد.
۲- تمام نیازهای لازم را تامین كند.
یكی از مواد غذایی مورد مصرف در پرورش دام و طیور ، كنجاله پنبه دانه است كه پس از كنجاله سویا و ذرت ، می توان گفت بیشترین اهمیت را دارد و فاكتورهای فوق را در بر می گیرد بدین ترتیب لازم است شناختی بر آنالیز مواد مغذی و دیگر خصوصیات آن داشت. بیشترین اهمیت كنجاله پنبه دانه مربوط به پروتئین آن می گردد اما به همراه پروتئین مواد تركیبات دیگری نیز در آن وجود دارد .
خوراك تخم پنبه معمولا به عنوان محصولی با ۴۱% پروتئین شناخته می شود اما به شكل كنجاله با ۳۵% پروتئین قابل دسترسی است. خوراك (كنجاله) تخم پنبه از لحاظ درصد پروتئین بسیار بالا بوده كه با كشیدن روغن از تخم پنبه بدست می آید.
دو روش مختلف برای روغن كشی وجود دارد كه میزان روغن باقیمانده در كنجاله فرق می كند. میزان روغن باقیمانده در كنجاله تعیین كننده میزان انرژی آن است. كنجاله تخم پنبه لذیذ بوده و استفاده ازآن جهت جیره غذایی روزانه احشام متداول است.با داشتن حدود ۱% فسفر و ۸۰-۷۰ % مواد غذایی خوراك (كنجاله) تخم پنبه، منبع پروتئین عالی برای طیف وسیعی از احشام می باشد. خوراك را میتوان به شكل گلوله ای ( پلت) با اندازه های مختلف برای كاربرد های مختلف(۱/۴", ۳/۸",۱/۲", ۳/۴" , ۷/۸") نیز فرآوری كرد.
كنجاله تخم پنبه دارای ماده گوسیپول می باشد كه ماده ای سمی است. اما در شرایط معمولی حتی پر شیر ترین گاوها هم باندازه ای كنجاله تخم پنبه مصرف نمی كنند تا این موضوع باعث مسمومیت آنها شود.
كنجاله تخم پنبه هم می تواند بعنوان
۱- جیره مستقل غذایی
۲- مكمل غذایی پروتئینه با تركیب سایر غلات مصرف شود. و۳- می تواند جایگزین كنجاله سویا در تمامی جیره غذایی گردد.
نوعی خوراك دام پروتئینی مشهور است كه از آسیاب كردن تخم پنبه كه قسمت اعظم روغن آن استخراج شده باشد ، بدست می آید. روش جدید استخراج روغن از دانه گیاهان، به طریق شیمیایی و با استفاده از حلال های خاصی می باشد. این روش، محصول بیشتری تولید می كند، با صرفه تر است و سریع تر هم انجام می پذیرد. روشی دیگر برای استخراج روغن از دانه گیاهان، بدون استفاده از حلال صورت می گیرد و به استخراج فیزیكی معروف است. در این روش روغن را با روش های مكانیكی فشردن، استخراج می نمایند. از این روش معمولاً برای تهیه روغن های خوراكی استفاده می شود.
اگر روغن كشی تخم پنبه به روش حلال انجام شود كنجاله تخم پنبه حاصل حدود ۴۱ % پروتئین خام خواهد داشت و اگر روغن كشی به طریق مكانیكی صورت گیرد كنجاله حاصل حدود ۳۶% پروتئین خام خواهد داشت . طبق استاندارد سازمان تغذیه دام آمریكا میزان پروتئین باقیمانده با روش فرآوری فشاری نباید كمتر از ۳۶% باشد.
مواد خوراكی باید به طور مداوم مورد بررسی قرار گیرند تا از ثبات تركیبات آنها و همچنین عدم آلودگی آنها اطمینان حاصل شود.
مقایسه كنجاله پنبه دانه با كنجاله سویا:
۱- میزان كمتری پروتئین و مقدار بیشتری فیبر دارد. كه بالا بودن میزان فیبر آن موجب پایین آمدن سطح انرژی قابل متابولیسم می گردد.
۲- مقدار بسیاری از اسیدهای آمینه ضروری در كنجاله تخم پنبه كمتر از كنجاله سویا است و قابلیت استفاده آنها برای طیور پایین تر است .
۳- در دانه پنبه رنگدانه ای به نام گوسیپول وجود دارد كه تاثیرات سوئی بر رشد ، تولید مثل و رنگ زرده تخم مرغ دارد.
●گوسیپول Gossypol:
بعضی از غلات و منابع پروتئین گیاهی دارای سموم طبیعی هستند كه می توانند در عملكرد حیوان مصرف كننده موثر باشد . گوسیپول یكی از عناصر بازدارنده و در حقیقت به عنوان ماده سمی برای حیوانات تك معده ای محسوب میگرددكه در رنگدانه های بعضی از منابع گیاهی از جمله مغز تخم پنبه پراكنده و ذخیره شده است . حداقل ۱۵ نوع از این رنگدانه در روغن استخراج شده و یا در كنجاله پنبه دانه شناسای شدهاند ، لیكن مهمترین آنها دارای فرمول شیمیایی است كه برای اولین بار توسط دانشمند انگلیسی لانگمور به سال ۱۸۸۶ از بقایای حاصل از روغن پنبه دانه در تصفیه با قلیا جدا گردید. و در سال ۱۸۹۸ مارچلیوسكی آن را به حالت جامد خالص و زرد رنگ تهیه نمود و بدین نام خوانده شد.
كنجاله تخم پنبه حاوی یك ماده سمی به نام گوسیپول Gossypol است كه همین ماده میزان مصرف آن را در جیره طیور و خوك محدود می كند.
گوسیپول یك تركیب آلدئید پلی فنولیك ، آنتی اكسیدان و پلیمریزه كنده است.این تركیبات به شدت فعالند ، خواص اسیدی داشته ، مثل تركیبات فنلی و آلدئیدی عمل میكنند ، در قلیای رقیق حل شده و تشكیل نمك می نمایند.گوسیپول به دلیل دلشتن خاصیت پلی مورفیسم دارای نقطه ذوب متفاوت بوده ، همچنین دارای ایزومز نوری می باشد در میان هشت رنگدانه موجود در غدد رنگدانه ای تخم پنبه ، مهمترین رنگدانه است . گوسیپول می تواند به شكل آزاد و فعال در رنگدانه ها و یا به شكل پیوندی در تركیب با پروتئین و یا مواد دیگر باشد. گوسیپول آزاد با گ&

منبع : سایت دام‌آوران
.